«ՇԻՐՎԱՆԱ» ծրագիրը

ХХ-րդ դարի 80- վերջին և 90-ի սկզբին,աշխարհն ականատես եղավ թե ինչպես են մեկը մյուսի հետեվից վերածնվում նախկին ԽՍՀՄ ազգային հանրապետությունները: Շատ ինքնավար մարզեր նույնպես պայքարում էին անկախության համար: Միության քայքայումից հետո ի հայտ եկան «այսպես կոչված չճանաչված» հանրապետություններ. Լեռնային Ղարաբաղ, Հյուսիսային Օսեթիա,Աբխազիա, Մերձդնեստր: Սակայն, չգիտես ինչո՞ւ Լեզգիներն ու Թալիշները չստացան ինչ որ ձևով արտահայտված պետականություն: Ինչու էր Լեզգին ժողովուրդը բաժանվել երկու մասի, և մի կեսը ընկել էր Ազրբեջանական կազմավորման մեջ,որտե՞ղ ենթարկվում եին պարբերական հալածանքների և կանգնած էին լիարժեք ուծացման իրական վտանգի առաջ: Ադրբեջանի ամբողջ սովետական ժամանակաշրջանի ընթացքում , թուրքերի կողմից վարվում էր լեզգին,թալիշ,քուրդ,հայ և մյուս փոքրաթիվ ազգերի բռնի ուծացման և նարանց պապենական տարածքների բռնազավթման քաղաքականություն: Եվ ինչո՞ւմն էր պատճառը:
Ինրպես հայտնի է, ХIХ դարի վերջին և ХХ դարի սկզբին, համաշխարհային ջհուդությունը ուժեղացրել էր իր ձգտումը Պաղեստինի տարածքում անկախ ջհուդական պետություն ստեղծելու ,սակայն միաժամանակ պատրաստում եր նաև պահեստային տարբերակ: Այսինքն եթե չստացվեր Պաղեստինյան հողում նոր Իսրաելական պետության ստեղծումը, ապա կարելի էր փորձել վերականգնելու «նոր Խազարիան» արդեն Կովկասում:
1891թ-ին Ժնեվում թուրքացած ջհուդների կողմից ստեղժվեց «Իթթիհադ վե թերաքի» (Միասնություն և առաջընթաց) ջհուդա-մասսոնական կազմակերպությունը:Որոնք իրենց առջև նպատակ էին դրել կազմաքանդել (օսմանյան)իսլամն ու խալիֆաթը և հասնել իշխանության:Իթթիհադները-դրանք թրքացած ջհուդներ էին (դյոնմե),որոնց կոչում էին «սարիգլ» և պատկանում էին ազատ մասսոնական օթյակներին կամ հավաքներին: Նրանց պարագլուխը Էմմանուիլ Կարասոն էր, իսկ զինակիցներից էին դոկտոր Նազիմը,նունպես դյոնմե, ջհուդ-մահմեդական սինկրետյան աղանդի անդամ,ինչպես նաև թԱլեաթը, էՆվերը, ջԵմալը, ջԱվիդը, ֆԵխլին, մԻդհատ շՅուքրին, բՈւրսալի թԱհիրը և այլք:
Առաջին համաշխարհայինի նախաշեմին երկիրը ղեկավարեւմ էին թԱլեաթ, էՆվեր ու ջԵմալ փաշաները:Հաճախ այդ եռյակի մեջ ջԵմալի տեղ հիշատակվում է ֆինանսների նախարար ջԱվիդը, որն առավել տեղեկացվաց էր էՆվերի ու թԱլեաթի գաղտնի ծրագրերին,ինչպես նաև սերտ կապեր ուներ սիոնիստական, գերմանական, արևմտաեվրոպական բանկային շրջանակների հետ: Սիոնիստների խնդիրը հետևյալն էր,դուրս բերել Պաղեստինը Օսմանյան կայսրության տիրապետությունից, և հանձնել այն երկրի կառավարմանը,որը հնարավորություն կտար ջհուդներին` սեփական ինքնավարություն ստեղծել պաղեստինյան տարածքներում : Քաղաքական երկար խաղերից ու գործարքներից հետո,Անգլիան հանդիսացավ այդ երկիրը:
Երիտթուրքերի կառավարությունն իր առջև խնդիր էր դրել երկիրը թրքացնել: Նրանք բացառապես հենվում էին թրքական բաղադրիչի վրա և միայն նրանց էին սատարում:Մյուս ժողովուրդները չպետք է գոյություն ունենային,որպես առանձին ազգ,նրանք չպետք է ունենային որևէ իրավունք:Եվ նրանց առջեվ ծառացավ երկընտրանք.կամ լքել թՈւրքիան,կամ դառնալ թուրք: Չկա օսմանյան ազգ թՈւրքիայում,այլ կա,ու այսուհետ կլինի միայն մեկ ազգ` թուրքերը: Հենց այս մեթոդն էին իրենց մոտ կիրառում արդեն աԴրբեջանական իշխանությունները` տեղաբնիկներին թրքացնելու համար:
Ինչո՞վ կարելի է բացատրել բոլշեվիկների և երիտթուրքերի,իսկ հետագայում`քԵմալ աԹաթուրքի (մՈւսթաֆա քԵմալ, նույն ինքը` աԹաթուրք (թուրքերի հայր), թՐքական հԱնրապետության հիմնադիր ու նախագահ, որը սերում եր սալոնիկյան ջհուդներից-դյոնմե) սերտ համագործակցությունն ու փոխըմբռնումը: Ներկայումս դեռ անմեկնելի էն մնում սալոնիկյան գաղտնի մասսոնա-ջհուդական օթյակի (որը գործում էր «Միասնություն և առաջընթաց» թրքական կուսակցության անվան տակ) և «Երկնագույն վիշապ» բոլշեվիկյա-մասսոնական օթյակի նախագծերը: Այնուամենայնիվ ես կփորձեմ պարզաբանել այդ փոխըմբռնման էությունը: Կարծում եմ,որ երիտթուրքերի և ժամանակավոր կառավարության, բոլշեվիկների, հետագայում լԵնինի և աԹաթուրքի միջև սերտ համագործակցությունը պայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ նրանք բոլորը ղեկավարվում էին մեկ միասնական սիոնիստական կենտրոնից: Նրանք ունեին մեկ գերխնդիր. ստեղծել Իսրայել պետություն,ցանկալի էր Պաղեստինյան հողի վրա, սակայն եթե այս տարբերակն անիրագործելի լիներ, պետք էր ունենալ պահեստային տարբերակ- Շիրվանա:
Ի՞նչ էր իրենից ներկայացնում այս տարբերակը:
«Շիրվանա» նախագծի իրականացման պատասխանատուները երեք երեվելի ջհուդ-բոլշեվիկներն էին. Լեվ Տրոցկի (նույն ինքը` Լեյբա Բռոնշտեյն), Զինովեվ(նույն ինքը`Ափֆելբաում ), Կամենեվ (նւյն ինքը`Ֆեյեռման ):Հենց նրանք էին , ԽՍՀՄ հարավային սահմաններին մոտ, մի շարք թրքական վարչական միավորների ստեղծման նախաձեռնողները: Հենց նույն Կամենեվն ու Զինովեվն էին, 1920 թվին բԱքվում կայացած Արևելքի ժողովուրդների համագումարի կազմակերպիչները, որտեղ հռչակվեց թՈւրքիայի ու բոլշեվիկների սերտ կապի մասին: Իսկ Տրոցկին, ռազմա-հեղափոխական կոմիտեի նիստերի ժամանակ բազմիցս արտահայտվել էր Կովկասի թուրք բնակչության իրավունքների ընդլայնում, ի հաշիվ բնիկների, որպեսզի բարելավեն դաշնակցական կապերը թՈւրքիայի հետ: Բոլորին,ովքեր կանգնաց էին այդ ճանապարհին,նա ոչնչացրեց: Տրոցկու ջանքերով 1918թվի սեպտեմբերն ոչնչացվեց բոլշեվիկ-իդեալիստների կառավարությունը. 26 կոմիսարների – Շահումյան,Ջափարիձե, Կառդանով և այլոք ու նրանց տեղ ստեղծվեց նոր` պանթուրքական կառավարություն: Այն իրենից ներկայացնում էր սալոնիկյան ծպտյալմասսոնական օթյակի հետաքրքրություննեը,որը ղեկավարում էր ծպտյալջհուդ խԱն խՈյսկին( Խական Սուլայֆ), խԱն գՈզինսկին (Պիրի Աբդելբեյ Դավիդ), խԱրով սՈւլթանբեկ(Աբրահամ Ասաֆ), աՇուրով (Էմանուիլ Լազեր Սողոմոն), ռԱսուլով (Ռուֆիմ Իսահակ Սալա), քԵրիմ փԱշաետ (Իսահակ Ռեր) և այլն:Նրանք ֆիզիկապես ոչնչացրին լեզգինական «Ֆարուխ» կազմակերպության ղեկավարներին: Դա ամբողջ լեզգին ազգի ողբերգությունն եր, քանզի թուրքերը մորթել էին լեզգին ինտելիգենցիային, 1918 թվին զավթել էին բԱքուն ու ամբողջ Լեզգինստանը, իշխանության էին բերել պանթուրքերին: խՈյի խանը ելիզավետպոլյան մզկիթում,դիմելով թուրքական զորքերի գլխավոր հրամանատար նՈւրի – փաշին, ասում է. «Վերջապես աԴրբեջանը հասավ իր նպատակին, վերջապես իրականացավ բոլոր թուրքերի դարավոր երազանքը`մեր միավորումը սուլթանի դրոշի ներքո»: Եվ խոսքերի վերջում բացականչում «կեցցե թուրքական բանակը, կեցցե բոլոր թուրքերի միավորումը»: (տես Մուսթաֆա Բաբայ «թուրք հետախույզի գրառումները»): Այս կերպ լեզգնները և Կովկասյան Աղվանք – Լեզգիստանի մյուս բնիկ ժոզովուրդները ընկան թուրքերի ու թաթարների(ադրբեջանցիների) տիրապետության տակ: Այդ ժամանակից ի վեր սկսվեց Կովկասյան Աղվանք – Լեզգստանի նպատակաուղղված ու դաժան թրքացումը: Եվ լեզգին ժոզովրդի արժանավոր զավակ Նաժմուդին Սամուրսկու բոլոր ջանքերը,թույլ չտալու Լեզգիստանի կլլումը թուրքեր կողմից, ի դերև ելան,քանզի կար սկզբում տՐոցկու ու թԱլեաթի,հետո էլ լԵննի ու աԹաթուրկի հզոր միությունը:
Մուսաֆաթների և Ստալինի շտաբի,քԵմալ աԹաթուրքի, խան խՈյսկու, վրաց մենշեվկների(լեռնեցի ջհուդների 5-րդ մասսոնական օթյակ ) միջև կապող օղակի դեր խաղաց լԱվրենտի բԵրաին` նույն ինքը ջհուդ ծխախոտավաճառի ու մենգրել գեղջկուհու զավակ – լԵյբա բԵռշկովիչը:
Այս կերպ , «Միասնություն և առաջընթաց» սալոնիկյան ծպտյալ-մասսոնական օթյակը և «Երկնագույն Վիշապ» բոլշեվիկյա-մասսոնական օթյակը ( որի անդամներն էին`Տրոցկին,Ռադեկը, Բելա Կունը, Լիտվինովը, Բերիան, Կագանովիչը, Բռեժնեվը, Գռոմիկոն, Առբատովը և այլոք) ձգտում էին Կալմիկիայի,Դաղստանի, աԴրբեջանի ու Տալիշստանի տարածքներում ստեղծել ջհուդական «Ղազարեթ-Իսրաելիթ» պետությունը:
Հիմնական բնակչության հուդայացմամբ աԴրբեջանը պետք է դառնար փորձադաշտ , խազարների հետնորդ – «աշկենազ» ` ջհուդների ղեկավարության ներքո: Շիրվանայի (աԴրբեջանի) տարածքը` համաշխարհային ջհուդական կազմակերպությունները համարում էն ջհուդական պետության կենսական տարածություն-տարածք, հետևյալ հիմնավորմամբ: Ինչպես հայտնի է, Սվյատոսլավի կողմից Խազարական Կագանատի ջախջախումից հետո, այդ պետության թյուրքա-ջհուդական ողջ բնակչությունը տեղափոխվեց Շիրվանայի բարձրավանդակ: Եվ այսպիսով ջհուդնորն համարում են, որ Շիրվանա տեղափոխված առաջին թյուրքերի արյան մեջ, ի սկզբանե սերմանված էն Թալմուդի գաղափարները:
Հուդայիզմի երկրորդ կարևոր աղբյուր հանդիսանում էին թատերը( լեռնային ջհուդները,որոնք այստեղ էին բերվել IV դարում` պարսից շահերի կողմից)որոնք Շիրվանայի հինգ վարչատարածքներում կազմում էին բնակչության 30%, իսկ Ապշերոնյան տերակղզու 45 գյուղերում – 90% : Նշանակալից էր նրանց թվաքանակը նաև Դաղստանի քաղաքներում: Այսպիսով ներկայիս ադրբեջանցիների նախնիների 40% հնում դավանել էն հուդայիզմ`( ջ-հուդություն):
1920 թվ-ի գարնան վերջին,Տ.Հերցելի կողմից հիմնադրված ու Վիեննայում հրատարակվող «Երիտասարդ Սիոն» թերթը`որն իրենից ներկայացնում էր սիոնիզմի «խոսափող», գրում էր որ Կովկասում ստեղծվել է ջհուդական պետություն` աԴրբեջանը, որը կոչված է միավորելու ու կլլելու (կուլ տալու) ամբողջ տարածաշրջանը:
Եվ կլլեցին. Հայաստանի մի մասը, Լեզինստանի մի մասը, Թալիշիստանը , նույնիսկ մեծ ծրագրեր ունեին Պարսկաստանի հյուսիսային տարածքները` Ատրպասականը կուլ տալու: Իզուր չէին նորաստեղծ ջհուդական պետությունը անվանելաԴրբեջան (անվանել էին Տրոցկին ու Զինովեվը), որպիսզի հետագայում պոկեին Պարսկաստանի հյուսիսային հատվածը(Ատրպատական- աԴրբեջան) և միացնեին Սովետական աԴրբեջանին: Խայնկել Ստեյպիցի (լրագրող լեհական Կրակով քաղաքից) հոդվածի մեջ նշվում էր, աԴրբեջանի արատաքին մահմեդական տեսքը, կոչված ե քողարկելու Թալմուդի քաղաքականությունն ու ջհուդական ոգին:
Այնուամենայնիվ Շիրվանա տարբերակը եղել է ջհուդական պետության ստեղծման պահեստային տարբերակ, այն դեպքի համար, եթե չիրականանար Բալֆուրյան Դեկլարացիան:
Շիրվանա տարբերակը գրավիչ էր հետևյալ երեք պայմաններով.
1) ջհուդ նախնիներից սերող, և հենց ջհուդ բնակչության զգալի քանակության առկայություն,
2) ռազմա-ստրատեգիական հարմար դիրք,
3) վառելիքի հարուստ պաշարներ (նավթահանքեր բԱքվում և Գրոզնիում):
Երբ ակնառու դարձավ ,որ Պաղեստինի սիոնացման մասով Բալֆուրյան Դեկլարացիան իրականանում է, Շիրվանան դարձավ փորձարարական տարբերակ:
Այսինքն նախաձեռնվեց պարսկա-արիական մշակույթի զգալի ազդեցությամբ, ջհուդական ղեկավարությամբ` թյուրքական պետության ստեղծումը:
Իր ստեղծման օրից աԴրբեջանը ղեկավարել էն ջհուդները, առաջին քարտուղարները մեծամասամբ ջհուդներ էին: Օրինակ ադրբեջանական կառավարության ղեկավար ` Նարիման Նարիմանովը լեռնեցի ջհուդ էր: Ստալինը նրան վերացրեց Զինովեվի հետ միասին բարեկամություն անելու, և Քաղխորհրդում իր դեմ ուղղված ընդդիմությանը մասնակցելու համար:
բԱքվից Կիրովին հեռացնելուց հետո, ադրբեջանական կառավարությունը գլխավորեց մԻր ջԱֆար բԱկիրովը( մԵիր ջԱֆարիմ բՈզումը)-սիոնական ծպտյալ-ջհուդ տՈբիաս-էԼիաշա բՈզումի որդին: բԱկիրովը ամուսնացած էր ջՀուդների Համաշխարհային Կոնգրեսի նախագահ Խ. վԵյսմանի կնոջ բարեկամուհի , անգլիական հետախույզ Էլիզա Հենրիխովնա Սենյավսկայայի (Էսֆիր Գրիշովնա Սենկեվիչի ) հետ: Պետության կառավարմանը լեզգինների մասնակցության մասին խոսք անգամ լինել չէր կարող:
Այսօր էլ շատ քիչ բան է փոխվել: Վերջին 30 տարիներում, աԴրբեջանում ուժեղացել է պատմական փաստերի խեղաթյուրմանն ուղղված գաղափարական, քաղաքական-դաստիարակչական աշխատանքները: Վերջին ժամանակներս , Կովկասյան Աղվանքի(այսպես կոչված Ալբանիայի) հնագույն պատմության մասին շատ «գիտական աշխատություններ» էն լույս ընծայվում` պատրաստված հանրապետության պատմության,լեզվի և գրականության ինստիտուտների կողմից: Որոնց մեջ փորձ է արվում, հին հեղինակներ կողմից ներկայացրած հանրահայտ փաստերին ու դեպքերին, տալ նոր մեկնաբանություններ: աԴրբեջանական իշխանությունները ձերբազատվում էն լեզգին ժողովրդի ճարտարապետա-մշակույթային ժառանգությունից,լեզգինական մինարեթները` վերանվանվում էն ադրբեջանական: Քարե պատերից և գերեզմաններից սկսել էն անհետանալ հնագույն քանդակներն ու գրառումները:Այս կերպ` ադրբեջանական իշխանությունների ցանկությամբ, գեներալներ Մախմուդ Աբիլովը, Զիբեյդա Շեյդաեվը, Շիխբուլա Մեջիդովը և այլ լեզգիններ, դարձել էն ադրբեջանցիներ: Շարունակվում էն լեզգին ինտելեգենցիայի ներկայացուցիչների հետապնդումները: Օրինակ`պոետ Լեզգի Նյամետը իր կյանքը տվեց միայն այն բանի համար, որ բանաստեղծություններից մեկում` լեռնային բնապատկերը նկարագրելու համար օգտագործել էր «լառ» (лар) բառը, որը լեզգիներեն նշանակում է կամ լեռնային արոտավայր,կամ էլ ընդհանրապես սարահարթ: Այս բառը մեկնաբանվել էր որպես «լեզգինական ինքնավար հանրապետություն» (лезгинская автономная республика) նույնիսկ մտածելը որի մասին` արդեն մեղսածին էր լեզգինի համար: Իսկ Բագիշ Բագիշեվը վճարեց իր կյանքով, լեզգինական այբուբենի վերականգնման փորձի համար:
1936 թվականին ընդունված աԴրբեջանական ՍՍՀ սահմանադրությամբ,որպես հանրապետությունում բնակվող ազգերի պետական լեզու — ամրագրվեց ադրբեջաներենը, որն այսուհետ դառնում էր «մայրենի» լեզու ոչ միայն թրքախոս ցեղախմբերի,այլև լեզգինների, կռզիների, բուդուխցիների, խինալուգցիների, ցախուրների, ռուտուլցիների և ուդինների համար: Այս կերպ հանրապետության անվանումը դառնում էր ցեղանուն(этнонимом) ոչ միայն թրքալեզու ցեղախմբերի,որոնք անցյալում գրանցվում էին իբրև թուրքեր,այլ նաև հանրապետության մյուս ազգերի համար: Այս կապակցությամբ զանգվածաբար սկսեցին փոխել անձնագրերը և հնարավորինս առավելագույնը փորձ արվեց բոլոր ազգություններին գրանցել, որպես ադրբեջանցիներ: Այս գործողության արդյունքում պարսկալեզու ազգությունների 60-70% «ընդունեցին» նոր ցեղային անվանում`ադրբեջանցիներ: Անցած դարի 90-ականներին , ավելի քան 500-հազար լեզգիններ ստիպողաբար գրանցվել էն որպես ադրբեջանցիներ: Իսկ ով համարձակվել էր գրանցվել որպես լեզգին,ապա նրանցից` 30-ականների վերջից մինչև 50-ականները, միջնակարգ և բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում ուսանելու համար գանձվում էր տուրք, որն այդպես էլ կոչում էին « лязгипул » (լեզգու-փող կամ լեզգու վարձք): Վարձից կարելի էր ազատվել շատ «հեշտ»- բավարար էր միայն «ազգությունը» հարցի դիմաց- գրել` «ադրբեջանցի»:
աԴրբեջանական ջհուդների ոսկե դարը սկսվեց 1970-ականների վերջում, երբ սկսվեց անողոք պայքար երեք քաղաքական խմբերի (տոհմախմբերի). Նախիջեվանի, Գանձակի (Гянджи), և առավել ուժեղ ու ջհուդականացված Շուշիի տոհմախմբերի միջև: Վերջինս շատ մեծ ազդեցություն ուներ մահմեդական հոգևոր ինտիլիգենցիայի և իրավազուրկ զանգվածների շրջանում: Շուշիի կլանը ջախջախվեց երբ հայերը գրավեցին Շուշին, գանդձակյան կլանը` սՈւռայտ հՈւսեյնովի գլղավորությամբ` ջախջախեց հԵյդար աԼիեվը և այսօր շխում ե նախիջևանյան կլանը` կրտսեր աԼիեվի գլխավորությամբ: Լեզգինալեզու ազգությունների ու թալիշների համար միշտ էլ դժվար է եղել կյանքը հենց նախիջևանցիների կլանի իշխանության օրոք: Լեզգինախոս շրջանները- ավագ աԼիեվի օրոք ոչ միայն չստացան անհրաժեշտ զարգացում, այլ արհեստները, ձեռագործությունները և այլն, որոնք ձևավորվել էին հազարամյակների ընթացքում` կորսվեցին կամ ոչնչացվեցին:
Արցախյան պատերազմի ժամանակ լեզգիններն ու թալիշները առավելապես առաջին գիծ էին ուղարկվում: Այդ հանգամանքը մեծ զայրույթ առաջացրեց և բերեց նրան, որ վերջիններս հրաժարվեցին ծառայել` քանզի մեռնել արժեր միայն Լեզգիստանի ու Թալիշստանի անկախության համար: Քանի որ լեզգինալեզու ազգություններն ու թալիշները տնօրինում էն անկախ հանրապետություններ վերականգնելու նախապայմանները.
ա) ունեն ընդարձակ միասնական բնօրրան տարածքներ,
բ) սեփական պետականության պատմական ավանդույթներ – Կովկասյան Աղվանք (Ալբանիա)- Շիրվան, Թալիշստան,
գ) տիրապետում էն ինքնատիպ մշակույթի, հոգեբանության, ցեղային ինքնագիտակցության,լեզվի և ավելի քան մեկ միլիոն թվաքանակով բնակչության, որոնք կոմպակտ բնակվում էն իրենց պատմական տարածքներում`բավարար գոհացնելու սեփական հոգևոր,բնապահպանական և կենցաղային պահանջմունքները:
Աշխարհի քարտեզի վրա նոր ազատ հանրապետությունն ի հայտ գալը` ինչպիսիք էն Լեզգիստանն ու Թալիշստանը, միայն ժամանակի խնդիր է: Եվ այդ ժամանակը անողոք մոտենում է: Շուտով վերջ կդրվի Կովկասի երկու մեծ ազգերի չարչարանքներին ու նվաստացումներին: Ու ոչինչ,ու ոչ ոք չի խանգարի այդ ազգերն, ապրելու ազատ ու երջանիկ իրենց նորանկախ ու համայնավար հանրապետություններում:
Սուլեյման Յարաեվ

Comments

comments