
Նախամաշտոցյան Հայաստանի գրավոր ժառանգությունը
Արտակ Մովսիսյան
Ակադեմիկոս ԳԵՎՈՐԳ ՋԱՀՈՒԿՅԱՆԻ լուսավոր հիշատակին
Գրավոր մշակույթի զարգացումը դարեր և հազարամյակներ տևող գործընթաց է, որում այն կրող ժողովրդի մոտ ձևավորվում, արմատավորվում և զարգանում է գրային մտածողություն: Մաշտոցյան գրերով սկզբնավորված ոսկեդարյան գրականությունը, անառարկելիորեն, բարձր զարգացման հասած գրային մտածողության արգասիք է, ինչից կարելի է ենթադրել նախամաշտոցյան Հայաստանում գրավոր մշակույթի զարգացման բազմադարյան ընթացք: Որպեսզի այս միտքը չհնչի որպես զուտ տեսական եզրահանգում, փորձենք դիտարկել, թե ինչ գրեր են կիրառվել, գրավոր մշակույթը ինչպիսի զարգացում է ապրել նախամաշտոցյան Հայաստանում:
Նախամաշտոցյան Հայաստանի դպրության մասին հնագիտական պեղումների և պահպանված մատենագրական բազմաթիվ հաղորդումների շնորհիվ այսօր ունենք հսկայական փաստական նյութ։ Ն․թ․ա․V-III հազարամյակներում Հայկական լեռնաշխարհում ձևավորվում է պատկերագրությունը, որն իր արտահայտությունն է գտնում ինչպես ժայռապատկերների, այնպես էլ զանազան իրերի վրա:Ն․թ․ա․III հազարամյակում պատկերագրերի զարգացմամբ և պարզեցմամբ ստեղծվում է գծային գրերի մի համակարգ (բաղկացած 400-500 նշաններից) որը կիրառվում է մինչև ն․թ․ա I հազ. սկիզբը: Այս համակարգով կատարված շուրջ 300 արձանագրություններ են գտնվել Հայաստանի տասից ավելի հնավայրերից: Դրանք դեռևս վերծանված չեն. անհասկանալի է մնում գրության ուղղությունը:
Ն.թ․ ա. XV-VIII դդ. Հայկական լեռնաշխարհի արևմուտքում` Եփրատի հովտում, կիրառվում են խեթալուվիական հիերոգլիֆները` գրված լուվիերենով (հայերենին մոտ ազգակից հնդեվրոպական մի լեզվով. ժամանակին ենթադրվում էր, որ դա հայերենն է): Գրային համակարգը բաղկացած է եղել շուրջ 500 հիերոգլիֆներից, ունեցել գրության բուստրոֆեդոն (ամեն հաջորդ տողը նախորդին հակառակ) ուղղություն, կիրառվել է Փոքր Ասիայի, Սիրիայի և Հայկական լեռնաշխարհի արևմտյան տարածքներում: Վանի թագավորությունում (Բիայնիլի, Ուրարտու, Արարատ) գործածվել են երեք գրային համակարգեր, որոնցից մեկը բնիկ տեղական մեհենագրությունն է, մյուս երկուսը սեպագիր են` ներմուծված Միջագետքից: Տեղական (վանյան/ բիայնական/ ուրարտական) մեհենագրությունը բաղկացած է շուրջ 300 մեհենանշաններից (հիերոգլիֆներից), որոնք գրվել են աջից ձախ և վերևից վար ուղղություններով: Այս համակարգը Հայկական լեռնաշխարհի սահմաններից դուրս որևէ տեղ հայտնի չէ: Մինչ օրս հայտնաբերվել են շուրջ 1500 արձանագրություններ և մենանշաններ:
Վանի թագավորությունում լայն կիրառություն են ունեցել սեպագիր համակարգերը: Սարդուրի I արքայի օրոք (ն․թ․ա. մոտ 840-825թթ.) կանգնեցվել են ասորեստանյան սեպագրով (շուրջ 600 նշան` ձախից աջ գրությամբ) և ասուրերենով գրված արձանագրություններ: Այդ արքայից հետո ասուրերենով բնագրերը հանդիպում են Բիայնիլի-Ուրարտուի արքաների երկլեզու կոթողներում, ինչպես նաև Արդինի-Մուսասիրում: Ուշադրության է արժանի այն հանգամանքը, որ բիայնական տիրակալների թողած ասուրերեն արձանագրություններում կիրառված են որոշակի թվով նշաններ, որոնք չեն հանդիպում տեղական (բիայնական) սեպագիր հուշարձաններում:
Իշպուինի արքայի օրոք (ն․թ.ա. մոտ 825-810թթ.) միջագետքյան սեպագրության բարեփոխմամբ ստեղծվեց տեղական (բիայնական կամ ուրարտական) սեպագրային համակարգը (ձախից աջ գրությամբ), որով մեզ են հասել շուրջ 600 մեծ ու փոքր արձանագրություններ: Իշպուինիի օրոք կատարվեց իր ընդգրկմամբ և որակով հայաստանյան մինչմաշտոցյան իրականության մեծագույն գրային բարեփոխումը, որի էությունը հետևյալն է: Ասուրաբաբելոնյան սեպագրությունը բաղկացած էր շուրջ 600 նշանից, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ մի քանի, երբեմն 10-ից ավելի տարբեր ընթերցում: Ընդհանուր առմամբ, արտահայտվում էին շուրջ 3000 վանկ և բառ: Բիայնական սեպագրությունը վերցրեց շուրջ 200 նշան, որոնք հիմնականում ունեին մեկ ընթերցում և հազվադեպ էին հանդիպում երկու կամ երեք նշանակությամբ: Բիայնական կոթողային ոճի սեպանշանները կառուցվածքով գրեթե նույնանում են նոր ասուրական նշաններին, ինչի հիման վրա էլ ընդունված է կարծել, թե այդ ոճը փոխառվել է Միջագետքից նոր ասուրական ժամանակաշրջանում: Տարբերությունը, հիմնականում, նշանների արտաքին տեսքի մեջ է: Ասուրական սեպանշանները մեխեր էին հիշեցնում, մինչդեռ բիայնական կոթողայինում եռանկյունիներ էին, և եթե միջագետքյանում նշաններն ունեին հատումներ, ապա բիայնականում հատվող գծիկը փոխարինվում էր երկու նոր սեպերով: Որոշ դեպքերում թեք սեպիկները վերածվում են հորիզոնականի և ընդհակառակը: Մի քանի նշաններ հանդես են գալիս ասուրաբաբելոնյան սեպագրության մեջ չվկայված նշանակությամբ:
Դեռևս անորոշ է մնում ն․թ.ա.VI դարից մինչև քրիստոնեության ընդունումն ընկած ժամանակամիջոցում մեր մեհենագրության ճակատագրի հարցը: Ըստ Հ. Մարտիրոսյանի` «Այն չի բավարարում զարգացող երիտասարդ պետականության և համապատասխան գաղափարաբանության պահանջները: Այդ պատճառով հեթանոսական Հայաստանում լայնորեն օգտագործվում են օտարազգի հնչյունային գրեր… Գաղափարագրությունը շարունակում է հարատևել մասնավորապես մեհյաններում իբրև կրոնակա-հմայական գրչության ձև»:
Նյութական վկայությունների բացակայության հետևանքով այսօր մեզ հայտնի չէ, թե հետբիայնական դարաշրջանում հայկական մեհենագրությունն ինչ զարգացում է ունեցել, հասե՞լ է այբուբենի, թե ոչ: Հավանական է ենթադրելը, որ այնուամենայնիվ չի հանգել այբուբենի, որի պատճառը կարող է լինել քրմության կողմից սրբազան ավանդույթին հավատարիմ մնալը (ինչպես դա եղավ եգիպտական հիերոգլիֆիկայի պարագայում): Քրիստոնեության պետականացումից հետո մեհենագրերը շարունակեցին կիրառվել հայ իրականության մեջ հմայագրերի, վարպետների նշանների, գաղափարագիր-նշանագրերի («նշանագիրք իմաստնոց» ցանկերը միջնադարյան մատյաններում, իմաստակիր նշանները կիրառական արվեստում) և այլ տեսքով:
Վանի թագավորության անկումից մինչև քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում գործածվում են այբբենական գրային համակարգերը (ի տարբերություն նախկինում գործածված բառային ու վանկային համակարգերի): Դրանցից առավել լայն տարածում գտավ հունարենը` իր գրահամակարգով (ձախից աջ գրություն, 24 տառ), որը կիրառվում է ն․թ. ա․ III դարիրց սկսած, իսկ քրիստոնեության պետական կրոն հռչակումից հետո ավելի լայնորեն գործածվում է, հատկապես, կրոնական քարոզչության նպատակով:
ՀԻն Առաջավոր Ասիայում առավել տարածված գրահամակարգերից մեկն արամեական այբուբենն է (22 բաղաձայն, աջից ձախ գրությամբ), որը ն.թ․ա․II-ից ն․թ․II դարերում կիրառվում էր նաև Հայկական լեռնաշխարհում:
Քրիստոնեության պետական կրոն հռչակումից հետո, հունարենին զուգահեռ, քարոզչության նպատակներով Հայաստանում լայն կիրառություն է ստանում ասորերենը: Արքունի գրագրության, հոգևոր քարոզչության և ուսման ասպարեզներում Տրդատ III-ի հրամանով սահմանած հունարենի ու ասորերենի գործածության կարգը խախտվել է Խոսրով արքայի գահընկեցությունից (389թ.) հետո, երբ Արևելյան Հայաստանում արքունի գրագրության մեջ գործածվւմ է պահլավերենը (միջին պարսկերենը): Թե’ ասորական և թե’ պահլավական գրերի հիմքում ընկած է արամեական այբուբենը:
Հիշատակված հայտնի և հստակ թվագրվող գրահամակարգերից բացի նախամախտոցյան Հայաստանն ուներ ևս երկու գրահամակարգեր, որոնք շարունակում են մնալ չվերծանված և իրենց ծագումով ու նշանակությամբ առեղծվածային: Դրանցից մեկը Հայաստանի երկրորդ սեպագիրն է, որը տարբերվում է մինչ օրս աշխարհում հայտնի բոլոր սեպանշանային համակարգերից, իսկ երկրորդն առեղծվածային հսկայանշաններն են:
Վկայակոչված գրային համակարգերի կիրառմամբ նախամաշտոցյան Հայաստանում ձևավոևված գրավոր մշակույթի ու գրային մտածողության արտահատությունները կարելի է տեսնել ոսկեդարյան դպրության բազմաթիվ տարրերում: Դրանցից առավել ակնառու հինգերորդ դարում գրական հայերենի մշակվածության բարձր մակարդակն է: Ինքնին հասկանալի է, որ դարեր ու հազարամյակներ տևած պետականության ընթացքում Հայաստանում գոյություն է ունեցել վերբարբառային, պետական հաղորդակցության լեզու, որը պիտի հասկանալի լիներ ողջ երկրում (դրանով պետք է հաղորդակցվեին արքունիքի հետ, զորահավաքների ընթացքում, դատական ատյաններում, աշխարհիկ ու հոգևոր դասերի ժողովներում և այլուր): Անհավանական է ենթադրելը, թե այդ համընդհանուր հաղորդակցության լեզուն (որը պետք է լիներ երկրի կենտրոնական շրջանի բարբառ-խոսվածքը) գոյություն է ունեցել ու զարգացել միայն խոսակցական մակարդակում` առանց գրավոր լեզու լինելու, և անմիջապես դարձել գրաբարի հիմքը: Ինչպես նշում է Գ. Բ. Ջահուկյանը` «գրական լեզվի բառապաշարը, ինչքան էլ աղքատ լինի, մի քանի, երբեմն մի քանի տասնյակ անգամ գերազանցում է յուրաքանչյուր բարբառի բառապաշար: Բարբառի միջին բառապաշարը, այն էլ ոչ լիովին հայտնի, անցնում է 60 հազարից»: Այսինքն` գրաբարի բառապաշարը ևս վկայում է հօգուտ հայերենի` նախամաշտոցյան շրջանում երկարատև գրավոր մշակման ենթարկված լինելու իրողությունը:
Նախամաշտոցյան Հայաստանի գրավոր ժառանգությունը կարելի է խմբավորել ըստ մի քանի բնութագրական հատկանիշների:
Ըստ ծագման և պատկանելության`
- Հայաստանում ստեղծված պատկերագրային համակարգերի հուշարձաններ,
- օտար ծագում ունեցող, բայց Հայաստանի բնիկների կողմից կիրառված գրային համակարգերի արձանագրություններ (հատուկ ուշադրության են արժանի դրանց կիրառման տեղական առանձնահատկությունները),
- Հայաստանի տարածքում հայտնաբերված, սակայն օտարների կոմից ստեղծված գրակիր հուշարձաններ,
- առեղծվածային ծագումով և նշանակությամբ կոթողներ:
Ըստ գրային համակարգի բնույթի`
- բառային
- բառավանկային
- այբբենական
Ըստ գրանշանների արտաքին տեսքի`
- պատկերանշանային /այդ թվում` հիերոգլիֆ/
- գծանշանային
- սեպանշանային
- տառային
Ըստ արձանագրությունների բովանդակության`
- արքայական արձանագրություններ` նվիրված աստվածների պաշտամունքին
- ռազմական արշավանքների նկարագրություններ
- թագավորական նախնիներին ձոնված գրակիր կոթողներ
- թագավորական իշխանության և արքայի անձի աստվածացմանը վերաբերող արձանագրություններ
- արքայական հիշատակարաններ քաղաքների ու շինությունների (հատկապես` սրբավայրերի) հիմնադրման ու բարեկարգման մասին
- նոր օրենքներ ու կարգեր սահմանող բնագրեր
- արքայական նվիրատվական արձանագրություններ
- թագավորական դրամների մակագրություններ
- արքայական նամակագրության արձանագրումներ
- հոգևոր-պաշտամունքային բազմաբնույթ բնագրեր
- ժամանակագրական-օրացույցային արձանագրություններ
- ընծայագրեր
- բարոյախրատական բովանդակությամբ չափածո ստեղծագործության (ողբերգության) հատվածներ
- պատմական բովանդայկությամբ չափածո ստեղծագործության (ողբերգության(ժ) հատվածներ
- տապանագրեր (այդ թվում` չափածո եղերերգեր)
- մենանշաններ
- դեռևս անհայտ բովանդակությամբ հուշարձաններ…
Նախամաշտոցյան Հայաստանի գրավոր մշակույթի հուշարձանները կարելի է խմբավորել նաև ըստ գրանյութի, գրության ուղղության և այլ հատկանիշների:
Ավարտելուց առաջ անհրաժեշտ ենք համարում մեկ անգամ ևս շեշտել, որ հազարամյակների ընթացքում Հայկական լեռնաշխարհում ստեղծված գրավոր մշակույթը չէր կարող անհետևանք կորչել, և մաշտոցյան դպրության կատարելությունը պայմանավորված էր նաև նախամաշտոցյան շրջանում արմատավորված գրային մտածողությամբ:
Ամփոփելով շարադրված ողջ նյութը` տեսնում ենք, որ նախամաշտոցյան Հայաստանում կիրառվել են տասներկու գրային համակարգեր, թողնվել են բազմահազար արձանագրություններ մայրենի և օտար լեզուներով: Դա ավելի քան խոսուն վկայությունն է մեր նախնիների` գրի ու գրականության նկատմամբ տածած հարգանքի և սիրո, որի պերճախոս ապացույցն է դպրության Տիր աստծո պաշտամունքը նախաքրիստոնեական դարաշրջանում: Այդ վերաբերմունքը շարունակվեց նաև հետագայում` Մեսրոպ մաշտոցի ու նրա հանճարեղ ժառանգների սրբացմամբ, ինչի ականատեսն ու վկան ենք այսօր…
օգտագործված գրականություն…
(1)- Հայկական լեռնաշխարհի պատկերագրության զարգացման նախնական փուլերի մասին տես Ա. Մովսիսյան, Հայկական մեհենագրություն, Երևան, 2003, էջ 14-19: Վաղ բրոնզի դարաշրջանում Հայկական լեռնաշխարհում պատկերագրության օրինակները տես Հ. Մարտիրոսյան, Հայաստանի նախնադարյան նշանագրերը և նրանց ուրարտա-հայկական կրկնակները, Երևան, 1973, էջ 68-70, աղ. XXIII:
(2)- Մանրամասն տես Ա. Ե. Մովսիսյան, Հայկական մեհենագրություն, էջ 46-126, գրականության հղումները` էջ 49-63, ավելի քան 40 հնավայրերի քարտեզը` էջ50, արձանագրությունների և մենանշանների դիվանը` էջ 189-269 (Հավելված Բ):
(3)- Հ. Ա. Մարտիրոսյան, Հայաստանի նախնադարյան նշանագրերը և նրանց ուրարտա-հայկական կրկնակները, Երևան, 1973, էջ 69: Դատելով մատենագրական տեղեկություններից, սակայն, կարելի է եզրակացնել, որ հայալեզու նշանագրերը նախաքրիստոնեական Հայաստանում ունեցել են ավելի լայն կիրառություն: Այդ են վկայում Փիլոստրատոսի տեղեկությունը Արշակ արքայի (I դար) նվիրաբերած հայագիր ոսկյա ժանյակի մասին (տես Հայ ժողովրդի պատմության քրեստոմատիա, Հ. 1, էջ 619-620), Հիպպոլիտիսի 234-235 թթ, գրված «ժամանակագրության» մեջ հայերի նշվելը սեփական դպրություն ունեցող ժողովուրդների շարքում (նույն տեղում, էջ 621), Ագաթանգեղոսի հաղորդումները նշանագրության և նախաքրիստոնեական Հայաստանում դպրության աստծո Սիրի պաշտամունքի վերաբերյալ (Ագաթանգեղոս, 12, Ը, 99, ՃԸ, 778), Մովսես Խորենացու հաղորդումը II- III դարերում Ղարանաղյաց Անի ամրոցում մեհենագրական պատմագրության արխիվի մասին, որից ասորի մատենագիր Բարդածանը (Բար Ղասյանը) թարգմանություններ է կատարել ասորերեն ու հունարեն (Խորենացի, Բ, ԿԶ) և այլն:
(4)- Դա ակնհայտ է Մովսես Խորենացու և Ղազար Փարպեցու հաղորդումներից: Ըստ պատմահոր` Մերուժան Արծրունին 360-ական թվականներին անհաջող փորձ է արել արգելելու հունարեն դպրությունը և հաստատելու պարսկերենը (գիրք Գ, գլ. ԼԶ): Նույն պատմիչի համաձայն` պարսկերենը Արևելյան Հայաստանի արքունի գրագրության մեջ գործածվել է Վռամշապուհի օրոք (գիրք Գ, գլ. ԾԲ): Ղազար Փարպեցին տեղեկացնում է, որ Հայաստանի բաժանումից անմիջապես հետո, Խոսրով արքայի օրոք դեռևս արքունիքում կիրառվում էր հունարենը (դրվագ Ա, գլ. Ժ): Դրանից պետք է եզրակացնել, որ միջին պարսկերենի (պահլավերենի) կիրառությունը Արևելյան Հայաստանում արքունի գրագրության մեջ սկսվել է 389 թվականից հետո:
(5)- Նախամաշտոցյան Հայաստանում հայալեզու դպրության գոյությունն ընդունող և չընդունող գիտնականների առավել ամբողջական ցանկը` հայտնած տեսակետներով, տես Կ. Թոխաթեան, Մաշտոցեան տառաձեւերի և դրանց ժայռապատկեր նմանակների աղերսների շուրջ.- «Բազմավեպ», 2003, N 1-4, էջ 51-80: Այդ տեսակետների շարքում ուշագրավ մի վարկած առաջ քաշեց Գ. Խ. Սարգսյանը, որը մինչ այդ էլ ընդունում էր նախաքրիստոնեական Հայաստանում հայալեզու դպրության հնարավորությունը, անգամշուրջ 500-ամյա պատմագրական անընդհատ ավանդույթի գոյությունը (տես Գ. Խ. Սարգսյան, նշվ. աշխ., էջ 122-126): Նա կարծում է, որ չորրորդ դարում ևս հայալեզու դպրությունը չի ընդհատվել, այլ արտահայտվել է հետերիոգրաֆիայի եղանակով. Վերջինիս համաձայն` օտարներից փոխառված գիրը կիրառվում էր բառերի նույն գծագրությամբ, սակայն կիրառողներն այն ընթերցում էին ոչ տվյալ գիրը ստեղծող ժողովրդի լեզվով, այլ իրենց լեզվի նույնիմաստ բառով:
(6)- Հայկական լեռնաշխարհի տարբեր հնավայրերից գտնվել են բազմաթիվ գրակիր առարկաներ, որոնք այստեղ են հայտվել ռազմական, առևտրատնտեսական, մշակութային ու այլաբնույթ հարաբերությունների արդյունքում և չեն կազմում հայաստանյան դպրության մասը:
(7)- Այս դասակարգումը ստացել ենք այսօր վերծանված արձանագրությունների հավաքման արդյունքում: Մյուս արձանագրությունների ապագայում կատարվելիք վերծանությունը կարող է որոշակի փոփոխություններ մտցնել այս ցանկում:
Պատմա-բանասիրական հանդես
2011-09-29
Leave a Reply